Wednesday, August 16, 2017

Ижъырэмэ анахь хьалэмэтхэр Адыгэ Республикэм къыщагъотыгъэх

Тарихъ
Цу скульптур, дышъэ, мыекъопэ культур.

Мыекъопэ Iошъхьэшхом, нарт хъишъэм хэт Ошъадэ, анахь Iэ­шIэгъэжъ дэдэхэу Европэмрэ Кавказымрэ къащагъоты­гъэхэр къычIахыгъэх. Псэ­ушъхьэ теплъэхэр яIэх, пIуа­кIэх, цухэмрэ аслъанхэмрэ лъэбакъо­хэрэм фэдэхэу шIыгъэх. Дышъэ закIэхэу, гъонэжъыехэр яIэх, шэкIым е шъом тебдэнхэ плъэ­кIыщт. ЗэлъагъэшIэгъорэ адыгэ дышъэ идэм икъежьапIэх.

Псэушъхьэ шIыкIэ зиIэ пкъы­гъохэу скифхэм шэрмэтхэм (сарматхэм) якультурэ хахьэ­хэу археологхэм алъытэхэрэм аныбжь елъытыгъэмэ, мыхэр илъэс 2000-кIэ нахьыжъых. Арышъ, псэушъхьэ стилыр адыгэ­хэм къыхахыгъэу пIомэ ухэмыукъонэу тэлъытэ. Мыщ дэжьым къыхэдгъэщымэ тшIои­гъу а агъэшIэгъорэ дышъэ Iэ­шIагъэхэм янахьыбэр адыгэ чIыгужъым къызэрэщычIа­хы­гъэр.

Хьалэмэтэу шIыгъэхэу ды­шъабэ къызыхагъотэгъэ архео­логие саугъэт заулэмэ ацIэ къетIон. Ахэр: Къэрэгъудэ, Улэ, Къэлэрмэз, Курджыпс, Костромской, Зэшибл ыкIи нэмыкI Iуашъхьэхэр.


Аслъанхэр, дышъэ идэх, мыекъопэ культур. Ошъэдэ Iуашъхьэм къычIахыгъэх.

Джырэ Украинэмрэ Къырымрэ къащычIахыгъэхэу, «скифмэ яй» зыфаIохэрэм ащыщыбэр ижъырэ адыгэмэ яунэягъ пIон плъэкIыщт. Тилъэпкъэгъу­хэр пэсэрэим Днепрэ Iушъо Iусыгъэх, Къырым исыгъэх, Iу­зэжъу (Азов) хым хъураеу
къе­гъэтIысэкIыгъагъэх, ащ ите­мыркIи щыпсэущтыгъэх.

Улэпэ Iуашъхьэмэ тятIэзэ, мыутIэ-скиф культурэхэм ахахьэхэу дышъабэ къызы­чIэтэ­хым, профессорэу Лесковым итхыгъэмэ зэфэхьысыжьэу ащи­шIыгъагъэм къащиIуагъ скиф пачъыхьэхэр адыгэ чIыгужъыр арэу зэрысыгъэхэр. ШIэны­гъэ­лэжьышхом ар сыдэу щытми къыIуагъэп, Украинэмрэ Къырымрэ илъэсыбэрэ ащытIагъ.


IэнтэгъутегъакIэхэр, Ассирием ипачъыхьэ тахътэ щыщ пкъыгъор, дышъэ, янтарь.

Тарихъым хэт мыщ фэдэ хъу­гъэ-шIагъэ: илъэс 2500-м ехъу­кIэ узэкIэIэбэжьмэ, тя-
тэжъ пIашъэхэр КъокIыпIэ Бла­гъэм къонтхъыхьэ кIогъагъэх. Илъэс 28-рэ къэтыгъэх. Къы­зэкIожьхэм, зэкъошхэр зэрэзэдэгуащэхэу, къахьыгъэхэр зэ­фагощыгъагъэх. Ассирие па­чъыхьэм идышъэ тахътэу къыздащэгъагъэр зэхахи ныкъо-ныкъо зэфашIыгъагъ. Ащ хэлъы­гъэхэм ащыщхэр Къэлэрмэз Iуашъхьэмрэ Днепрэ Iушъо ща­тIыгъэ Iуашъхьэмрэ къачIахы­жьыгъэх. Тахътэм пытыгъэ Iэн­тэгъу тегъакIэхэр Къэлэрмэз къыщычIатIыкIыжьыгъэх.

Аужырэ илъэс 30-м анахь бгъэшIэгъонэу, ныбжьыбэрэ осэ­шхорэ зиIэхэу Адыгеим къыщагъотыгъэмэ ащыщых исп­унэм къырахыгъэ дышъэ пшъэры­лъым­рэ лэгъэжъыемрэ. Аныбжьхэр илъэс 5000 фэдиз хьазыр. Ахэр Мамрыкъуае (джы-
рэ Новосвободнэм) пэмычыжьэу А. Резепкиным щари­гъэ­тIыгъэ Iуашъхьэм къычIэкIыгъэ испунэм къырахыгъэх.

ТичIыналъэ пэсэрэ чыжьэм дышъэ чIэхыпIэу зэрэщытыгъэр къеушыхьаты Мыекъуапэ икъо­кIыпIэкIэ 1960-рэ илъэсым къыщагъотыгъэ мыжъом тетхагъэм. ШIэныгъэлэжьэу Георгий Турчаниновыр ащ къеджагъ: «Агъэжъымэ япачъыхьэу Маранышхом ыкъо мы пытапIэу Айе иунай. Пагъорэ Хъыжъырэ лэжьыгъэ шIэгъум, 21-рэ илъэсым, къушъхьэ зэкIэ хэ­гъэгум, дышъэ къычIэхыпIэм, Пагъо икъуладжэ мы пытапIэр щигъэпсыгъ». Тетхагъэмэ аныбжьэу агъэунэфырэр ­илъэс 3200-рэ. Къагъотыгъэр «мые­къопэ мыжъокIэ» шIэныгъэм хэхьагъ.

Тэу Аслъанрэ
Нуриетрэ