Цу скульптур, дышъэ, мыекъопэ культур.
Мыекъопэ Iошъхьэшхом, нарт хъишъэм хэт Ошъадэ, анахь IэшIэгъэжъ дэдэхэу Европэмрэ Кавказымрэ къащагъотыгъэхэр къычIахыгъэх. Псэушъхьэ теплъэхэр яIэх, пIуакIэх, цухэмрэ аслъанхэмрэ лъэбакъохэрэм фэдэхэу шIыгъэх. Дышъэ закIэхэу, гъонэжъыехэр яIэх, шэкIым е шъом тебдэнхэ плъэкIыщт. ЗэлъагъэшIэгъорэ адыгэ дышъэ идэм икъежьапIэх.
Псэушъхьэ шIыкIэ зиIэ пкъыгъохэу скифхэм шэрмэтхэм (сарматхэм) якультурэ хахьэхэу археологхэм алъытэхэрэм аныбжь елъытыгъэмэ, мыхэр илъэс 2000-кIэ нахьыжъых. Арышъ, псэушъхьэ стилыр адыгэхэм къыхахыгъэу пIомэ ухэмыукъонэу тэлъытэ. Мыщ дэжьым къыхэдгъэщымэ тшIоигъу а агъэшIэгъорэ дышъэ IэшIагъэхэм янахьыбэр адыгэ чIыгужъым къызэрэщычIахыгъэр.
Хьалэмэтэу шIыгъэхэу дышъабэ къызыхагъотэгъэ археологие саугъэт заулэмэ ацIэ къетIон. Ахэр: Къэрэгъудэ, Улэ, Къэлэрмэз, Курджыпс, Костромской, Зэшибл ыкIи нэмыкI Iуашъхьэхэр.
Аслъанхэр, дышъэ идэх, мыекъопэ культур. Ошъэдэ Iуашъхьэм къычIахыгъэх.
Джырэ Украинэмрэ Къырымрэ къащычIахыгъэхэу, «скифмэ яй» зыфаIохэрэм ащыщыбэр ижъырэ адыгэмэ яунэягъ пIон плъэкIыщт. Тилъэпкъэгъухэр пэсэрэим Днепрэ Iушъо Iусыгъэх, Къырым исыгъэх, Iузэжъу (Азов) хым хъураеу
къегъэтIысэкIыгъагъэх, ащ итемыркIи щыпсэущтыгъэх.
Улэпэ Iуашъхьэмэ тятIэзэ, мыутIэ-скиф культурэхэм ахахьэхэу дышъабэ къызычIэтэхым, профессорэу Лесковым итхыгъэмэ зэфэхьысыжьэу ащишIыгъагъэм къащиIуагъ скиф пачъыхьэхэр адыгэ чIыгужъыр арэу зэрысыгъэхэр. ШIэныгъэлэжьышхом ар сыдэу щытми къыIуагъэп, Украинэмрэ Къырымрэ илъэсыбэрэ ащытIагъ.
IэнтэгъутегъакIэхэр, Ассирием ипачъыхьэ тахътэ щыщ пкъыгъор, дышъэ, янтарь.
Тарихъым хэт мыщ фэдэ хъугъэ-шIагъэ: илъэс 2500-м ехъукIэ узэкIэIэбэжьмэ, тя-
тэжъ пIашъэхэр КъокIыпIэ Благъэм къонтхъыхьэ кIогъагъэх. Илъэс 28-рэ къэтыгъэх. КъызэкIожьхэм, зэкъошхэр зэрэзэдэгуащэхэу, къахьыгъэхэр зэфагощыгъагъэх. Ассирие пачъыхьэм идышъэ тахътэу къыздащэгъагъэр зэхахи ныкъо-ныкъо зэфашIыгъагъ. Ащ хэлъыгъэхэм ащыщхэр Къэлэрмэз Iуашъхьэмрэ Днепрэ Iушъо щатIыгъэ Iуашъхьэмрэ къачIахыжьыгъэх. Тахътэм пытыгъэ Iэнтэгъу тегъакIэхэр Къэлэрмэз къыщычIатIыкIыжьыгъэх.
Аужырэ илъэс 30-м анахь бгъэшIэгъонэу, ныбжьыбэрэ осэшхорэ зиIэхэу Адыгеим къыщагъотыгъэмэ ащыщых испунэм къырахыгъэ дышъэ пшъэрылъымрэ лэгъэжъыемрэ. Аныбжьхэр илъэс 5000 фэдиз хьазыр. Ахэр Мамрыкъуае (джы-
рэ Новосвободнэм) пэмычыжьэу А. Резепкиным щаригъэтIыгъэ Iуашъхьэм къычIэкIыгъэ испунэм къырахыгъэх.
ТичIыналъэ пэсэрэ чыжьэм дышъэ чIэхыпIэу зэрэщытыгъэр къеушыхьаты Мыекъуапэ икъокIыпIэкIэ 1960-рэ илъэсым къыщагъотыгъэ мыжъом тетхагъэм. ШIэныгъэлэжьэу Георгий Турчаниновыр ащ къеджагъ: «Агъэжъымэ япачъыхьэу Маранышхом ыкъо мы пытапIэу Айе иунай. Пагъорэ Хъыжъырэ лэжьыгъэ шIэгъум, 21-рэ илъэсым, къушъхьэ зэкIэ хэгъэгум, дышъэ къычIэхыпIэм, Пагъо икъуладжэ мы пытапIэр щигъэпсыгъ». Тетхагъэмэ аныбжьэу агъэунэфырэр илъэс 3200-рэ. Къагъотыгъэр «мыекъопэ мыжъокIэ» шIэныгъэм хэхьагъ.
Тэу Аслъанрэ
Нуриетрэ